تهران، پایتختی با لهجۀ فراموش‌شده

به گزارش سرویس فرهنگ و هنر افق تهران؛ زبان به عنوان وجه تمایز انسان و سایر موجودات از پیچیدگی و تنوع بسیاری برخوردار است. یکی از مواردی که باعث ایجاد تنوع در یک زبان می‌شود لهجه است. لهجه، شکل تلفّظ کلمات را در برمی‌گیرد. هر زبانی دارای لهجه‌های مختلف است. لهجه، بیشتر با جغرافیای حوزۀ نفوذ خود مرتبط است و معمولاً به اسم مکانی که گویشورانش زندگی می‌کنند، خوانده می‌شود.

* لهجۀ فراموش شدۀ پایتخت

زبان فارسی نیز مثل سایر زبان‌ها دارای لهجه‌هایی است که لهجۀ تهرانی یکی از آن‌هاست. لهجۀ تهران به عنوان پایتخت کشور، هم تحت تأثیر سایر زبان‌ها بوده است و هم به خاطر هم‌پوشانی بالایی که با لهجۀ معیار دارد، تا حدود زیادی از بین رفته است و مردم سایر شهرها تلقّی اشتباهی از آن دارند. آنان گفت‌وگو با لحن کش‌دارهمراه با چاشنی نازک کردن صدا و مجموعه‌ای از اطوار خاص را لهجۀ تهرانی می‌پندارند که تصور درستی نیست.

*تمایز لهجۀ تهران و لهجۀمعیار

همان‌طور که پیش از این گفته شد لهجۀ تهرانی هم‌پوشانی زیادی با لهجۀ معیار دارد که باعث می‌شود عدّه‌ای بدون لهجه بودن را با لهجۀ تهرانی اشتباه بگیرند. درست است که انتخاب لهجۀ قشر تحصیل‌کرده تهران به عنوان لهجۀ معیار باعث شباهت بسیار زیاد این  شکل از سخن گفتن فارسی با لهجۀ تهرانی شده است اما این دو وجوه تمایزی هم با هم دارند.

* روایتگری، ویژگی اصلی لهجۀ تهرانی

مشخصه اصلی لهجۀ تهرانی لحن روایتگر آن است. لحنی که غیر از همین واژۀ روایتگر صفتی نمی‌توان برایش در نظر گرفت که البته حق مطلب را ادا نمی‌کند و مخاطب تا آن را نشنود امکان درک آن را نخواهد داشت. یکی از ویژگی‌های لهجۀ تهرانی که به سراسر کشور راه پیدا کرده، تبدیل «آ» به «او» است مثلاً «تهران» را «تهرون» می‌گویند.

* حروف در لهجۀ تهرانی

ویژگی دیگری که لهجۀ تهرانی دارد خفیف تلفظ کردن «هـ» در وسط کلمه است. در تلفظ واژۀ تهران این ویژگی هم استفاده می‌شود. یکی دیگر از ویژگی‌های لهجۀ پایتخت حذف حرف آخر بعضی واژه‌هاست مثلا به «امروز» می‌گویند «امرو». تهرانی‌های قدیم بعضی حروف را به حرفی دیگر تبدیل می‌کردند مثلاً به «دیوار»، «دیفال»، به «جوی»، «جوق» و به چوب، چوق می‌گفتند.

* کنایه‌های تهرانیان قدیم

در بعضی کلمات مثل «تلفن» و «روغن» مصوت «او» کشیده تلفظ می‌شود. «دوازده» با «او» و «سیزده»، «سینزده» گفته می‌شود. در واژه‌ای مثل باز هم تبدیل «ب» به «و» را شاهد هستیم. در بعضی موارد که قصد کنایه زدن وجود دارد، مطلبی ادا می‌شود که کاملا برعکس واقعیت است مثلا ممکن است در مورد خانمی که لباس کوتاه پوشیده است گفته شود:« این خانمه چقد لباسش بلنده نگیره به پاش».

* فرهنگ بروبچّه‌های ترون

واژه‌ها و ضرب‌المثل‌هایی هم بین تهرانیان قدیم رواج داشته است که زنده‌یاد «مرتضی احمدی» آن را در لغت‌نامه‌ای به نام «فرهنگ بروبچه‌های ترون» جمع‌آوری کرده است. این کتاب در سال ۱۳۸۶ در نشر «هیلا» منتشر شده است. فرهنگ بروبچه‌های ترون ۲۶۳ صفحه دارد و به ترتیب حروف الفبا گردآوری شده است. هر قسمت این فرهنگ از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل واژه‌ها و تعبیرات می‌شود که همان‌طور که از نامش پیداست، واژه‌ها و تعبیراتی که با حرف مورد نظر شروع می‌شوند، توضیح داده می‌شود، بخش دوم شامل اصطلاحات و ضرب‌المثل‌هایی است که با آن حرف آغاز می‌شود. درکتاب معرفی شده برای انتقال صحیح تلفّظ واژه‌هایی که از یاد رفته‌اند، از آوانویسی لاتین استفاده شده است که تهیه آن را متخصصان برعهده داشته‌اند. نویسنده منبع محتویات کتاب را حافظۀ شخصی خود و گپ و گفت با همسالانش که از تهرانیان قدیم بوده‌اند، معرفی می‌کند.

* خاطرات شعبان جعفری

کتاب دیگری که برای شناخت لهجۀ تهرانی مفید است کتاب «خاطرات شعبان جعفری» است. این کتاب براساس یک گفت‌وگو با شعبان جعفری تنظیم شده است. شعبان جعفری چهرۀ لمپنی است، که در جریان سرنگونی دولت دکتر «محمد مصدق» نقش داشت و توانست با سوِءاستفاده از ناآگاهی مردم و تحریک احساساتشان، جوّی علیه دولت مردمی دکتر مصدق ایجاد کند، که در نهایت منجر به سرنگونی این دولت مردمی به نفع چپاولگران ثروت مردم ایران شود.

* کتابی سرشار از وقایع تاریخ معاصر

همان‌طور که گفته شد، کتاب خاطرات شعبان جعفری براساس گفت‌وگویی نوشته شده، که با وی انجام شده است. این گفت‌وگو را «هماسرشار» انجام داده است. سرشار روزنامه‌نگار یهودی ایرانی است که از سال ۱۳۵۷ در آمریکا به سر می‌برد. سرشار به گفتۀ خودش وقتی جعفری را می‌بیند، به این فکر می‌افتد که خاطرات او با توجه به نقشش در کودتای ۲۸مرداد باید چاپ شود و با سختی او را وادار به سخن گفتن، می‌کند. سرشار در نهایت موفق می‌شود کتاب مورد نظرش را در سال ۱۳۸۱ و با همّت انتشارات طاهریان به چاپ برساند.

* فردی منفور با لهجه‌ای مهجور

شعبان جعفری شخصیت محبوبی در تاریخ ایران نیست و کتاب خاطرات وی صرفاً به دلیل اهمّیّت تاریخی نگاشته شده است، اما زبانی که او در این گفت‌وگو به کار می‌برد، شکل خاصی از زبان فارسی است، که باعث می‌شود کتاب خاطراتش در زمینۀ لهجه‌‌شناسی مهم و قابل اعتنا باشد. در این کتاب پاسخ‌های جعفری به شکل نوشتاری زبان برگردانده نشده  و همان گویشی انعکاس پیدا کرده که وی با آن سخن گفته است. جعفری که از تهرانیان قدیم است و در زمانی زیسته که لهجۀ پایتخت هنوز دستخوش تغییرات کنونی نشده بوده است شکل اصیل و کامل این لهجه را به مخاطب نشان می‌دهد، تا جایی‌که با خواندن کتاب خاطراتش خواننده همانقدر با لهجۀ تهرانی آشنا می‌شود، که با بخشی از تاریخ معاصر.

انتهای پیام/