به گزارش سرویس فرهنگ و هنر افق تهران؛ علی برهانی رارانی، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، پژوهش‌های مهمی را درباره مجموعه خان خوراسگان به انجام رسانده که یکی از آن‌ها «خانه عطایی و ربی» است.
خانه «عطایی و ربی» به‌عنوان اندرونی خانه خان خوراسگان شناخته می‌شود و اگرچه بیش از دو دهه است که نیمی از آن توسط شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان خریداری شده، ولی تاکنون ازسوی این دو نهاد اقدامی برای احیاء این خانه و سایر خانه‌های مجموعۀ خان انجام نشده و همین موضوع روند تخریب این بافت ارزشمند را افزایش داده است.
او بیان کرد: در اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان و در بافت تاریخیِ خوراسگان که ۲۲ هزار مترمربع وسعت دارد، از ۹ خانه تاریخی به نام‌های خانه‌های «سعیدیان»، «نادری»، «رسول حسینی»، «حسن حسینی»، «محمدی»، «صدری»، «کمالی»، «آرایی» و «عطایی و ربّی» نام برده شده است. البته تعداد خانه‌های موجود در بافت تاریخی خوارسگان بسیار بیشتر است، اما این ۹ خانه، مشخص و ثبت شده‌اند.
او افزود: تعدادی از این خانه‌ها در اختیار مالکان خصوصی قرار دارد و برخی نیز دارای مالکیت مشترک بین شهرداری خوراسگان، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان و همچنین مالکان خصوصی است.
برهانی با بیان اینکه مجموعه خانه‌های ذکر شده با عنوان مجموعه خان خوراسگان نیز شناخته می‌شوند، گفت: برخی، علت این عنوان را به «باقرخان خوراسگانی» نسبت می‌دهند که از حاکمان اواخر دوره زندیه بوه است و حتی چند روز نیز خود را پادشاه ایران خواند، اما واقعیت جز این است و دلیل نامیدن این مجموعه خانه‌ها با عنوان خانه خان خوراسگان به حضور خانهای محلی بازمی‌گردد که یکی از آن‌ها «محمدعلی خان امین الرعایا» بود که با ظل‌السلطان، حاکم اصفهان ارتباط داشته و احتمالاً لقب خان را نیز از او گرفته است.
او اضافه کرد: این فرد واسطه بین ظل‌السلطان با مردم بود و از میان ۹ خانهای که نام برده شد حداقل ۴ خانه‌ی «آرایی»، «رسول حسینی»، «عطایی و ربی» و همچنین «خانه صدری» که در گزارش اداره کل میراث فرهنگی استان نیز آمده، متعلق به «محمدعلی خان امین الرعایا» بوده‌اند.
این باستان‌شناس تأکید کرد: خانه سیدرسول حسینی که یکی از بزرگ‌ترین و زیباترینِ این خانه‌ها و تحت مالکیت مشترک شخصی و میراثی است، بخش‌های مختلفی مانند سردر، سنگر، هشتی، اتاق ارسی دو رو، اتاق پنج دری آیینه‌کاری، باغ، اتاق تابستانی، برج‌های نگهبانی و «گاوچاه» دارد. مهم‌ترین بخش این خانه و باغ سه هزارمتری، اتاق پنج‌دری آیینه‌کاری و اتاق ارسی دو رو است.او ادامه داد: از همان ابتدا با عبور از ساباط منتهی به این خانه و مشاهده سردر آن، هر بیننده‌ای متوجه می‌شود که قرار است با خانهای باشکوه روبه‌رو شود. پس از عبور از هشتی و دالان به حیاط خانه می‌رسیم. اتاق ارسی دورو، در مرکز آن، دارای یک ارسی پنج‌دری گران‌بها و نقاشی‌های نفیس قاجاری و علی‌الخصوص یک حوض سنگی از جنس مرمر است. زیبایی این اتاق به حدی است که با وجود ریزش بخشی از سقف و سرقت برخی از نقاشی‌های آن، هنوز شکوه خود را حفظ کرده است. جالب اینکه این ارسی به طرف بخش دیگری از خانه باز می‌شده و اکنون مسدود و جدا شده است.
برهانی یادآوری کرد: بخش دیگر، اتاق زیبای پنج‌دری آیینه‌کاری است. در این اتاق تصاویر شخصیت‌هایی نقاشی شده که به گفته برخی پژوهشگران، تصویر باقرخان خوراسگانی» است. اما این نقاشی‌ها، تصویری از «محمدعلی‌خان امین‌الرعایا» و «ارباب محمدکریم»، از خانهای قریه خوراسگان در دوره قاجار است. مطلبی که با توجه به پژوهش‌های نادرقلی نادری رارانی، درست به نظر می‌رسد و نمی‌توان آن‌ها را تصاویر باقرخان دانست.
او توضیح داد: در باغ این خانه، یک اتاق تابستانی مخروبه قرار گرفته است. در انتهای این اتاق، شومینه‌ای گچبری شده و زیبا خودنمایی می‌کند؛ اما دو برج این باغ نیز وضع خوبی ندارند. یکی از آن‌ها در آستانه فروریختن است و بخشی از آن توسط شهرداری مرمت شده و دیگری نیز حال خوشی ندارد. پشت یکی از این برج‌ها گاوچاهی قرار گرفته است که به علت ریختن آوار دیوارها، قابل مشاهده نیست.
این دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی تصریح کرد: خانه دیگر که در زیر ساباط کوچه خان قرار دارد، «خانه سعیدیان» است. خانهای کوچک که با وجود مرمت ناشیانه آن، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده است. این خانه که در تملک اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوده و برای اسکان کارمندان آن سازمان در نظر گرفته شده است. شومینه‌ای زیبا در یکی از اتاق‌های این خانه وجود دارد.
او با بیان اینکه خانه دیگری که روبه‌روی خانه سعیدیان قرار گرفته، «خانه کمالی» است، بیان کرد: این خانه، نیمه مخروبه و تحت مالکیت اداره کل میراث فرهنگی استان است. اتاق‌ها، پنجره‌ها و ایوان زیبا و بلند آن شکوهی دیرینه را به نمایش گذاشته است. با این وجود قسمت‌هایی از این خانه کاملاً تخریب شده و سایر بخش‌ها نیز فاصله‌ای تا ریزش کامل ندارد.
برهانی رارانی با اشاره به خانه محمدی، افزود: در سمت راستِ خانه سعیدیان نیز خانهای قرار گرفته که با نام «خانه محمدی» ثبت شده و علی‌رغم پیگیری‌های زیاد مشخص نشد مالک فعلی این خانه چه کسی است؛ اما بنا به گفته اهالی محله، زیبایی این خانه کمتر از سایر خانه‌ها نیست و از آنجایی که کسی در آن زندگی نمی‌کند، سرنوشتی مشابه با خانه کمالی برای آن دور از انتظار نیست.
برهانی اضافه کرد: خانه پنجم که یکی از زیباترین و ناشناخته‌ترین خانه‌های این بافت تاریخی محسوب می‌شود، «خانه صدری» است. بادگیرها، کتیبه‌های اشعار و تزئیناتی مانند مقرنس‌کاری از ویژگی‌های این خانه تاریخی است.
این باستان‌شناس توضیح داد که اگر بخواهیم دیگر خانه‌های این بافت تاریخی را بشناسیم، باید کمی آن‌سوتر و به نزدیکی مسجد گلزار خوراسگان برویم؛ جایی که یک هشتی و ساباط و چندین باب خانه قرار دارد.
او سپس گفت: اولین خانه، «خانه آرایی» است؛ خانهای که زیباترین بخش‌های اسرارآمیز این بافت تاریخی در آن به چشم می‌آید.
برهانی افزود: اندک تصاویری که از این خانه در دست است، شکوه بی‌نظیر آن را به نمایش می‌گذارد. این خانه از قسمت‌های مختلفی از جمله، گاوچاه، دیوانخانه، شربت‌خانه، مطبخ، حوائج‌خانه و عمارت تشکیل شده است. اما زیباترین بخش‌های آن در بخش «عمارت» این خانه قرار دارد. ارسی گل و ارسی نقش دو بخش درخشان این خانه و دارای زیباترین تزیینات معماری ایرانی است. نکته جالب توجه در ارسی گل، نقاشی داستان‌های ایرانی است که در مقرنس‌های آن تصویر شده است.
این دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی بیان کرد: هر ضلع عمارت خانه آرایی، یکی از این شاهکارهای معماری و هنری قرار دارد؛ یک طرف آن ارسی گل، طرف دیگر ارسی نقش و دیگرسو ارسی دوروی خانه سید رسول حسینی قرار دارد و در ضلع آخر ایوان بادگیر خانه صدری وجود داشته است. این خانه‌ها طی سال‌های گذشته با دیوارکشی از یکدیگر جدا شده‌اند.
او ادامه داد: اگر باز به هشتی و ساباط قسمت شمالی برگردیم. جایی که یکی از درهای واقع در آن، ما را به یک محوطه باز هدایت می‌کند که روزگاری بخش انبار و کارگاه قالی‌بافی خان در آن قرار داشته است، اما با وجود تخریب‌های سال‌های اخیر هنوز نشانه‌هایی از گذشته را در خود دارد.
برهانی به دو خانه‌ی دیگر از مجموعه خان خوراسگان اشاره کرده و گفت: دو در دیگر اما ما را به خانه‌هایی می‌برد که با نام خانه‌های «نادری» و «سید حسن حسینی» شناخته می‌شود. این دو خانه که در گذشته یک خانه واحد را تشکیل می‌داده‌اند، تحت مالکیت مشترک اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان و مالک خصوصی قرار دارد و از بخش‌های زیبایی تشکیل‌شده‌اند که اندک تصاویر موجود از آن، تأییدکننده این موضوع است.
این باستان‌شناس خاطرنشان کرد: خانه نهم و آخرین خانه که یکی از مهجورترین خانه‌های این بافت تاریخی محسوب می‌شود؛ «خانه عطایی و ربّی» است. درب این خانه، بیرون از ساباط و هشتی یادشده قرار دارد. اطلاعات موجود از این خانه محدود به چند تصویر و چند نوشته خطی در پرونده‌های میراثی است.
خانه عطایی و ربی
او با بیان اینکه «خانه عطایی و ربّی» جزئی از ۴ خانهای است که امروز خانه خان خوراسگان را تشکیل داده است، بیان کرد: این خانه بر اساس سند ۷۹۵ مترمربع و بر اساس نقشه ۸۰۸ مترمربع مساحت دارد. خانه عطایی و ربی که تا کنون هیچ عکسی از آن منتشرنشده است به‌طور مشترک در اختیار مالکان خصوصی، شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان قرار دارد.
این باستان‌شناس اضافه کرد: شهرداری خوراسگان ۲ دانگ از این خانه را در دهه ۸۰ از خاندان عطایی خریداری کرد، یک دانگ توسط اداره کل میراث فرهنگی استان خریداری شد و ۳ دانگ نیز در اختیار مالک خصوصی یعنی خاندان ربی قرار دارد.
برهانی با بیان اینکه خاندان خان خوارسگان ۵ نفر بودند که سلسله‌وار قدرت داشته‌اند، تصریح کرد: خان آخر که «میرزا فضل الله» است از سوی ظل‌السلطان به خان ملقب شد و به‌عنوان مهریه عروس او در سند ازدواجش قسمتی از خانه آرایی ذکرشده که به دیوانخانه معروف است؛ ضمن اینکه وقتی از اندرونی صحبت می‌شود منظور همان «خانه عطایی و ربّی» است.
برهانی گفت: یکی از نکات جالب در «خانه عطایی و ربّی» که دو جبهه اصلی و حیاط مرکزی دارد، مدل کوچک‌تری از خانه بزرگ‌تر است، این است که دو اتاق آن سرتاسر دارای نقاشی‌هایی است که بعدها برای روشنایی بیشتر روی نقاشی‌ها با گچ سفید پوشانده‌شده و ازاین‌رو این تزئینات سالم باقی‌مانده‌اند و این حیث مشابه خانه آرایی است.
او افزود: درواقع خانه آرایی دو قسمت خیلی مهم به نام «ارسی گل» و «ارسی نقش» دارد و قسمت‌های ریخته‌ی نقاشی‌هایش مشابه آن دو اتاق خانه عطایی و ربی است. همچنین عناصری مانند مطبخ، حوائج خانه و زیرزمین از قسمت‌های مهم این خانه است.
برهانی با اشاره به آسیب‌های «خانه عطایی و ربی»، توضیح داد: خانه عطایی و ربی از همان دهه ۸۰ که یک دانگ آن توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان و ۲ دانگ نیز توسط شهرداری خریداری شد، تاکنون بلاتکلیف باقی‌مانده است. این خانه اما کاملاً رهاشده و اکنون در وضعیت نامناسبی قرارگرفته و از همه طرف مورد دستبرد قرار گرفته، ولی همچنان زیبایی خود را حفظ کرده است.
این باستان‌شناس تأکید کرد: شرایط امروزِ خانه عطایی و ربی در حالی است که اگر این خانه و ۸ خانه‌ی دیگر و البته خانه‌های بسیارِ دیگری که در بافت تاریخی خوراسگان قرار دارند، موردتوجه قرار گیرند مجموعه بافتی شکل گرفته و حفظ خواهدشد که کمتر مانند آن در اصفهان باقی‌مانده است.
همه عکس‌های این گزارش مربوط به «خانه عطایی و ربی» یا همان اندرونی خانه خان خوراسگان است که توسط علی برهانی رارانی، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی عکاسی و برای نخستین‌بار در این گزارش منتشر شده است.
انتهای پیام/
