آیین چراغ برات در کاشمر

در این روزها، مردم شهر و بویژه روستاها به دیدار عزیزان از دست رفته و درگذشتگان خود می روند و برای مردگان چراغ برات روشن می کنند. از گذشته رسم بوده که مردم از صبح در جوار قبور درگذشتگان حاضر می شدند و هر شخص و خانواده ای در حد توان با انواع محصولات و خوراکی های خود مثل خرما، نقل، شیرینی، بیسکویت، بادام و میوه، از افرادی که برای قرائت فاتحه بر سر مزار حاضر می شوند پذیرایی می کنند. مردم بر این باور بوده و هستند که در در روزهای چراغ برات روح درگذشتگان آزاد است و زنده ها با حضور بر سر مزار مردگان آزادی درگذشتگان را از آتش دوزخ طلب می کنند. با توجه به اینکه بعضی ها در شهرهای دیگر سکونت دارند و بخاطر رسم شبهای برات در کاشمر حاضر می شوند این کار نوعی دیدار و صله رحم برای زنده ها هم به حساب می آید.

حافظ، شب برات راشب قدر دانسته و در غزل معروف خود ،شب قدر و« شب برات» را هنرمندانه با هم آورده می سراید:

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی               آن «شب قدر» که این تازه « براتم» دادند

این آیین برای خانواده هایی که در سال جاری و اولین سال فوت عزیز و از دست رفته دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است خانواده های دارای تازه درگذشته، مراسم ختم و یادبودی در مسجد با عنوان ‘براتی’ برگزار می کنند. این افراد سعی می کنند در هر مکان و شهری که باشند خود را به مراسم رسانده و بر سر مزار درگذشتگان خود و اقوام حاضر شده و فاتحه ای برای آنان بخوانند. همچنین در این ایام بعضی روستاییان بویژه نوجوان و جوانان در منزل بزرگترین فرد فامیل از خانواده تازه درگذشته حضور پیدا کرده تا با این خانواده ها ابرازهمدردی نموده و صله رحم بجا بیاورند. در مقابل ساکنین منزل نیز با خوراکی های موجود خانه مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، عناب، بادام و گردو به آنها تعارف کرده و از آنها تشکر می‌کنند.

مراسمات ماه برات (شعبان) و روزهای چراغ برات، ریشه در فرهنگ و اعتقادات مردم دارد و بر این باورند که در این روز اموات چشم انتظار زنده ها هستند و به نوعی یاد آور روز معاد است. در این آیین دیرینه رسم بر این است که افراد بر حسب سن و سال فرد درگذشته و از بزرگ به کوچک بر سر قبر متوفی حاضر شده و فاتحه ای می خوانند.

اجرای مراسم ‘برات خوانی’ و همچنین روشن کردن چراغ برات از رسوم زیبای ماه شعبان در کاشمر است و مردم بر این باورند که در این ایام سرنوشت انسان رقم می خورد. اعتقاد روستاییان بر این است که در شب ۱۵ شعبان ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.

از رسوم دیگر اینکه در شب نیمه شعبان بعد از خواندن نماز مغرب و عشا نیز هر شخص به تعداد آرزوهایش، ترکه ای از درخت انگور یا انار آماده کرده و در چهار گوشه پشت بام خانه خود یا روی قبور یا زیارتگاه ها گذاشته و بر سر آن پنبه و یا پارچه ای پاک به نیت آرزوهای خود وصل می کند و سپس فرد به تنهایی و یا در حضور خانواده نیت و آرزویش را بعد از حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر و طلب سلامتی برای امام زمان(عج) مطرح کرده، خدا را به حق ولی عصر(عج) قسم می دهد تا گره گشای مشکلاتش باشد سپس پنبه را آتش می زند. البته این رسم کم کم جای خود را به روشن کردن شمع داده است.

به نقل از پژوهشگران و اهل قلم در این زمینه: روز ۱۴ شعبان به برات مرده‌ ها معروف است که مردم بر سر قبور خویشاوندان خود حاضر شده، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نانهای سنتی یاد و خاطره اموات خود را گرامی می‌دارند. شب ۱۵ شعبان نیز به برات زنده ها مشهور است و مراسم ویژه ای دارد که مردم پس از عصر چهاردهم و حضور بر مزار درگذشتگان خود و دعا برای آن ها برای سلامتی و نعمت هایی که خداوند به آن ها ارزانی داشته است، شادی می کنند و چراغ و شمع روشن می کنند و به راز و نیاز با پروردگار می پردازند.

شب برات در دیگر شهرهای ایران و کشورهای همسایه

مردم کاشمر در سه روز وسط ماه شعبان، مراسم ویژه‌ای برای برات دارند. در بعضی نقاط دیگر ایران نیز از جمله شهرهای استان های خراسان رضوی، جنوبی و شمالی،یزد، سمنان، کردستان و خوزستان با عنوان‌های مختلفی چون برات غریبان، برات اسیران، برات مسافران، برات زندگان و برات مردگان این آئین برگزار می شود که هر کدام هم مراسم ویژه خودش را دارد اما از این میان، برات مردگان در شب نیمه شعبان، با شور و حال ویژه‌ای برگزار می‌شود.

به غیر از ایران این مراسم در بعضی کشورهای خاورمیانه و شبه قاره هند از جمله بخشهایی از پاکستان، مناطق کُردنشین، عراق، دمشق، عربستان، مصر و ترکیه مراسم ویژه «برات» با عنوان‌ها مختلفی چون عید برات، شب برات، چراغ برات، (جێژنی بهراتێ) و… و با آداب و رسوم مختلف جشن و توزیع شیرینی برگزار می‌گردد.

شب برات در متون ادبی 

در متون ادبی فارسی، از جمله اشعار حافظ، رودکی، مواعظ سعدی و اشعار سنایی از شب برات یاد شده‌است. در ادبیات اردو نیز ناسخ به این شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره می‌کند. در دایره المعارف های بزرگ اسلامی شَبِ بَرات، یا لیله البرات / لیله البرائه یا شب چک، از شبهای مقدس و محترم میان مسلمانان که آیینها و مراسم آن با برخی از آیینهای کهن ایرانی مشابهت دارد. برات واژه‌ای عربی از ریشۀ برائت، به معنی بیزاری و دوری‌جستن و بریءالذمه‌شدن از دین است و برات خود به معنی نوشته‌ای است که دولت با آن به خزانه یا حکام حوالۀ وجهی دهد. سبب نام‌گذاری این شب به برات از آن جهت است که از دیرباز به عقیدۀ مردم، برات یا امان‌نامۀ آزادی از آتش دوزخ برای بندگانی که در این شب عبادت کنند، نوشته خواهد شد؛ و یا بندگان در این شب از آتش دوزخ بیزاری می‌جویند. ازاین‌رو، مسلمانان در این شب به عبادت و شب‌زنده‌داری می‌پردازند و مراسمی همچون شبهای قدر برگزار می‌کنند. به عقیدۀ مسلمانان در این شب، خداوند حکم خود را نسبت به تقدیر یک‌سالۀ آنان دربارۀ مرگ و زندگی و معیشت و نیز گناهانی که باید بخشیده شود و افرادی که باید مجازات شوند، صادر می‌کند.